Hoe kon het gebeuren?
Elk jaar komt rond 4 en 5 mei de vraag naar boven: ‘Hoe heeft het allemaal kunnen gebeuren?’ Een tijdje geleden kwam ik de eerste brief van de Nederlandse bisschoppen tegen, die vlak na de oorlog in alle kerken werd voorgelezen. Daarin stellen de bisschoppen dezelfde vraag. En de vraag klemt des te meer, omdat Duitsland toch een land was met een hoogstaande cultuur; denk maar aan muziek, kunst en filosofie.
De bisschoppen wijzen dan allereerst op een paar ontwikkelingen in Duitsland, zoals het groeiende nationalisme en militarisme. Maar het ergste van alles was, “dat het Duitse volk God heeft verlaten, tenminste in zijn leiders en in een groot deel van de bevolking. En wat niet op God gebouwd is, is op zand gebouwd en zal op den duur” niet standhouden, aldus de bisschoppen.
Want wat is het gevolg? Waar God ontbreekt, kennen velen “geen hoger doel dan dit korte aardse leven zo draaglijk mogelijk te maken en er zo veel mogelijk van te genieten”, aldus de bisschoppen. En dat is weer een ideale situatie voor iemand als Hitler om op te staan als profeet van een nieuwe wereldbeschouwing, het Nationaal-Socialisme, dat “ondanks zijn mooie frasen zuiver materialistisch” is.
Er bestaat dan ook geen “zedelijk goed en kwaad; goed is, wat nuttig en aangenaam is; kwaad is, wat schaadt of hindert. Hitler was de bron en de maatstaf der zedelijkheid; wat hij beval, was goed en geoorloofd.” Daarom konden “de meest afschuwelijke misdaden uitgevoerd worden, met het excuus: De Führer heeft het bevolen.” Het doden van joden, geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten was daarom geen ethisch probleem, maar geoorloofd en nuttig en dus goed.
Na deze analyse sporen de bisschoppen de gelovigen aan om lering te trekken uit het verleden en trouw te blijven aan Christus. Want Duitsland mag dan zijn verslagen, de geest van het Nationaal-Socialisme leeft voort in allerlei vormen van materialisme en nieuw-heidendom. “Wij zullen daartegen de strijd moeten aanbinden”, aldus de bisschoppen. Tegelijkertijd roepen zij de gelovigen op zich niet te laten leiden “door gevoelens en uitingen van wraak”, gedachtig het woord van Christus zelf: Bemin uw vijanden (Mt. 5,44), hoe moeilijk dat ook mag zijn.
Zo is een 76 jaar oude brief verrassend actueel, met volop stof tot nadenken.
Theo Schepens,
emeritus pastoraal werker